Tο καλοκαίρι του 2015 ο Γιώργος Κουτσουφλάκης, ένας από τους πιο έμπειρους έλληνες ενάλιους αρχαιολόγους, δέχθηκε ένα τηλεφώνημα. Στην άλλη γραμμή του τηλεφώνου βρισκόταν ο δύτης Μανώλης Μύτικας, μόνιμος κάτοικος των ακριτικών Φούρνων. Ο δύτης έθεσε υπόψη του έναν μακροσκελή κατάλογο αποθέσεων κεραμικής στον βυθό του αρχιπελάγους των Φούρνων, που είχε καταγράψει με δική του πρωτοβουλία. «Ισως αυτή η επαφή να υπήρξε και η πλέον καθοριστική για την έναρξη της έρευνας το ίδιο έτος» αναφέρει μιλώντας στο «Βήμα» ο Γιώργος Κουτσουφλάκης, διευθυντής σήμερα της ενάλιας αρχαιολογικής έρευνας που πραγματοποιείται στη θαλάσσια περιοχή. Γράφει η Έρη Βαρδάκη

«Ξέρετε, η επιλογή ενός ερευνητικού πεδίου είναι πάντα αποτέλεσμα πολλών συνιστωσών. Η αρχική αφορμή για την επιλογή του αρχιπελάγους των Φούρνων τοποθετείται πολλά χρόνια πίσω, το 2006, όταν ανέλαβα να μελετήσω και να δημοσιεύσω μία συλλογή εμπορικών αμφορέων στο μουσείο του Αγ. Κηρύκου Ικαρίας. Ολοι τους είχαν αλιευτεί από ψαράδες, οι περισσότεροι από την περιοχή των Φούρνων. Την ίδια εποχή διαπίστωσα ότι υπήρχαν στο αρχείο της Υπηρεσίας μου υποδείξεις ναυαγίων από καλύμνιους σφουγγαράδες που δεν είχαν επιβεβαιωθεί ποτέ έως τότε. Αλλά και η ίδια η γεωμορφολογική κατάτμηση του αρχιπελάγους αυτού ήταν πολύ ιδιόμορφη, σχεδόν καλούσε τον ερευνητή από μόνη της».

Η «πρωτεύουσα» των 58 αρχαίων ναυαγίων

Το 2015 ξεκίνησε λοιπόν ξεκίνησε η έρευνα της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων στην περιοχή, με τη σύμπραξη του αμερικανικού ιδρύματος RPM Nautical Foundation, το οποίο είχε ήδη δραστηριοποιηθεί σε παρόμοιες έρευνες στην Ιταλία, στη Μάλτα, στην Τουρκία και στην Αλβανία. Και το αποτέλεσμα τούς δικαίωσε: τον Σεπτέμβριο του 2015 μέσα σε 11 ημέρες εντοπίστηκαν 22 ναυάγια. Σήμερα, μετά από τέσσερα χρόνια εντατικής διερεύνησης, ο συνολικός αριθμός των ναυαγίων φθάνει τα 58. Επομένως δίκαια πιθανόν το αρχιπέλαγος των Φούρνων έχει χαρακτηριστεί ως η «παγκόσμια πρωτεύουσα των αρχαίων ναυαγίων», αν και ο διευθυντής της έρευνας κ. Κουτσουφλάκης αποστρέφεται τον χαρακτηρισμό αυτόν.

Τι σηματοδοτούν τα 58 αυτά ναυάγια για τον ρόλο των Φούρνων στις διαδρομές της αρχαίας ναυσιπλοΐας; «Είναι καταρχήν απόρροια των τεσσάρων χρόνων εντατικής διερεύνησης. Δεν υπάρχουν συγκριτικά δεδομένα από άλλα παρόμοια συμπλέγματα νησιών στο Ανατολικό Αιγαίο, καθώς η αρχαιολογική έρευνα δεν έχει σκύψει πάνω τους ακόμα με την ίδια ζέση» ξεκαθαρίζει ο Γιώργος Κουτσουφλάκης.

«Αν κάτι απέδειξε η έρευνα αυτή, είναι ότι οι παραγνωρισμένες μικρές νησιωτικές κοινότητες στο Αιγαίο, που πέρασαν στη λήθη της Ιστορίας και σπανίως μνημονεύονται από τους αρχαίους έλληνες και λατίνους συγγραφείς, έχουν παίξει έναν σημαντικό ρόλο στην αρχαία ναυσιπλοΐα ως ενδιάμεσα «πατήματα», πολύ μεγαλύτερο από ό,τι η ιστορική τους απήχηση αφήνει να διαφανεί. Πρόκειται μάλιστα για ναυάγια που προέκυψαν περισσότερο ως απόρροια του μεγάλου ναυσιπλοϊκού φόρτου που δεχόταν η περιοχή παρά του συντελεστή επικινδυνότητας που φέρει».

Η σημασία των Φούρνων ανά τους αιώνες

Σήμερα έχει καλυφθεί περίπου το 80% της ακτογραμμής των Φούρνων, αν και όχι ακόμη πλήρως σε όλες τις ζώνες βάθους. «Υπάρχουν ρηχίες που παραμένουν ανεξερεύνητες, το ίδιο και ζώνες βάθους πέρα από τα 50 μέτρα» εξηγεί. Το χρονολογικό εύρος των ναυαγίων εκτείνεται από τον 6ο αιώνα π.Χ. έως τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα. Τα ναυάγια αυτά δεν είναι όλα της ίδια δυναμικής – και ομολογουμένως για κάποιες θέσεις υπάρχουν αμφιβολίες για το αν θα πρέπει να ονομαστούν ναυάγια ή απορρίψεις» αναφέρει.

Συγκεκριμένα, μας είναι γνωστά τρία ναυάγια της αρχαϊκής περιόδου, η κλασική περίοδος αντιπροσωπεύεται επίσης από τρία ναυάγια, ποσοστό σχετικά μικρό, το οποίο αναμένεται ωστόσο να αλλάξει, η ελληνιστική περίοδος από δώδεκα, η ρωμαϊκή και η ύστερη ρωμαϊκή περίοδος από 29 ναυάγια, η βυζαντινή περίοδος από τέσσερα ναυάγια, η μεταβυζαντινή περίοδος από πέντε ναυάγια, ενώ για δύο ναυάγια δεν έχει καταστεί ακόμη δυνατή η χρονολόγησή τους.

Το ερώτημα λοιπόν γεννάται: «Γιατί τα περισσότερα ναυάγια εντοπίζονται στη ρωμαϊκή και ύστερη ρωμαϊκή περίοδο;». «Είναι προφανές ότι κατά την ύστερη ρωμαϊκή περίοδο υπήρχε μεγάλη κινητικότητα στο Ανατολικό Αιγαίο, και αυτό διαπιστώνεται όχι μόνο από τον αριθμό των ναυαγίων αλλά και από τη διασπορά μεμονωμένων ευρημάτων στον βυθό» εξηγεί ο κ. Κουτσουφλάκης. «Για την ερμηνεία του φαινομένου αυτού έχουν δοθεί διάφορες εξηγήσεις. Από τον 3ο αιώνα μ.Χ. και στο εξής το κέντρο βάρους της οικονομία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας μετατοπίζεται σταδιακά προς το ανατολικό της ήμισυ. Με τη μεταφορά της πρωτεύουσας του κράτους στην Κωνσταντινούπολη, δημιουργούνται νέες αγορές και ανοίγουν νέοι εμπορικοί δρόμοι που ενώνουν τις επαρχίες της Μαύρης Θάλασσας με τη Συρία, την Κύπρο και την Αίγυπτο. Η εντατική αυτή θαλάσσια εμπορευματική διακίνηση άφησε τα σημάδια της στον βυθό».

Σύμφωνα με τον ίδιο, οι Φούρνοι αποτελούσαν ουσιαστικά έναν ενδιάμεσο σταθμό της διαδρομής αυτής. «Τα λείψανα ενός υστερορωμαϊκού παράκτιου οικισμού στο Καμάρι των Φούρνων ίσως δικαιολογούν ως έναν βαθμό τον μεγάλο αριθμό των ναυαγίων της ίδιας περιόδου στην εγγύς περιοχή. Είναι όμως βέβαιο ότι ο σταθμός αυτός δεν ξεπέρασε ποτέ το μέγεθος ενός χωριού της αρχαιότητας» προσθέτει.

Πλούσια ευρήματα

Τα ευρήματα από τον βυθό των Φούρνων είναι πλούσια: αμφορείς κάθε είδους, πίθοι, ενώ εντύπωση προκαλεί ένα πήλινο τραπεζοειδές λουτήριο. Το σκεύος αυτό έχει τη μορφή μιας αβαθούς υπερυψωμένης λεκάνης, η οποία στηρίζεται σε ένα ευρύ, κούφιο εσωτερικά πόδι που πατάει σε διευρυνόμενη βάση. Το σπάνιο αυτό σκεύος εμφανίζεται σε παραστάσεις λουόμενων γυναικών της ερυθρόμορφης αγγειογραφίας του 4ου αιώνα π.Χ., συνεπώς μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι χρησιμοποιήθηκε και με αυτόν τον τρόπο. «Ενδεχομένως ωστόσο το ίδιο αυτό σκεύος να χρησιμοποιούνταν και ως μικρός φορητός βωμός ή τράπεζα προσφορών σε θρησκευτικού χαρακτήρα τελετές. Τελετές, που περιλάμβαναν προσφορές, χοές ή σπονδές, είναι γνωστό ότι τελούνταν πάνω στα αρχαία πλοία πριν την έναρξη ενός θαλάσσιου ταξιδιού ή μετά την επιτυχή έκβασή του, συνεπώς η παρουσία του σε ένα ναυάγιο δεν είναι εκτός λογικής» σημειώνει ο Γιώργος Κουτσουφλάκης στο βιβλίο «Κορσιητών νήσοι» που υπογράφει μαζί με τους αρχαιολόγους Μαρία Βιγλάκη-Σοφιανού και Πίτερ Κάμπελ. Το λουτήριο αυτό ωστόσο ενδεχομένως να αποτελούσε και μέρος ενός φορτίου που περιείχε περισσότερα ομοειδή σκεύη, καθώς παρά τη σπανιότητά του δεν είναι το μοναδικό δείγμα που έχουμε από τον χώρο του Αιγαίου.

Ποια είναι λοιπόν τα σπουδαιότερα ναυάγια που έχουν ανακαλυφθεί μέχρι στιγμής στο αρχιπέλαγος των Φούρνων; «Ως επαγγελματίας αρχαιολόγος δεν κάνω διάκριση στις θέσεις που ανακαλύπτουμε» απαντά. «Κάθε ναυάγιο έχει να αφηγηθεί μία δική του ιστορία. Αν πρέπει να αναφερθώ σε κάποια πιο ιδιαίτερα ναυάγια, θα στεκόμουν σ’ αυτά που φέρουν φορτία από τις πολύ μακρινές περιφέρειες της Μεσογείου. Τα τρία ναυάγια με φορτία αμφορέων από την Κριμαία, την Ηράκλεια και τη Σινώπη της Μαύρης Θάλασσας είναι μία πολύ ιδιαίτερη κατηγορία, καθώς είναι τα πρώτα του είδους τους που βρίσκονται στο Αιγαίο. Το ίδιο ισχύει και για ένα ναυάγιο σε βάθος 60 μέτρων στα βόρεια της Θύμαινας, με μεικτό φορτίο από ισπανικούς και βορειοαφρικανικούς αμφορείς. Ναυάγια σαν και αυτά δείχνουν ότι οι Φούρνοι αποτελούσαν τμήμα της διαδρομής ενός ευρύτερου δικτύου εμπορικών συναλλαγών».

Διαβάστε περισσότερα στο in.gr